“Говийн зэрэглээ” киноны 40 жилийн ойд
“Төрөлх тосгоны нуга, тал, гол ус намайг эцэг эхтэй минь хамт өсгөж өндийлгөснийг мартана гэж үү”. Василий Шукшин
“Говийн зэрэглээ” кино ямар их зүтгэлээр, хэчнээн олон сонирхолтой адал явдал өрнөж байж бүтэж вэ? Кино өөрөө ч гайхалтай гоё кино. Энэ бол нэгэнт өгсөн үзэгчдийн үнэлгээ. Дөчин жилийн өмнө үзэгч түмний өмнүүр алсад дуниартсан говийн цэнхэр зэрэглээн хөшгийг сөхөж харах боломжийг найруулагч Найдангийн Ганхуяг дурсамжийн номоороо бидэнд олгож байгаад баярлаад ханашгүй. Кино нь мөсөн уул юм аа гэвэл далайн мандлаас дооших ерэн есөн хувь нь хэмээн зүйрлэдэг тэр их хэсгийн түүхийг энэ ном бидэнд зүгээр л хуучилж байна.
Кино хийх ажлын ард өрнөсөн үйл явдлуудыг өдөр бүрээр нь нэгд нэгэнгүй дүрсэлсэн нь тун сонирхолтой. Дүрүүдэд тоглох жүжигчдээ сонгож авах гол алхамаасаа эхлээд зураг авалтын бүхэл бүтэн романыг дуусган дэлгэцэнд гаргах хүртэлх агшин мөч бүрийг өдрийн тэмдэглэлээр хүүрнэжээ. Киноны цаадах далд амьдрал үзэгчид бидэнд ийм байдаг ажээ. Кинотойгоо адилхан сонирхолтой бас л нэгэн кино юм байна. Уран бүтээлч бүрийн хөргийг олон тод өнгөөр нүдэнд харагдтал тод томруун зурсан нь уншууртай. Хүмүүсийн зан араншин, хүсэл сонирхол харагдана. Хөгжөөн наргиантай адал явдлаар дүүрэн тууж өрнөнө. Ганхуяг найруулагч урьд нь өөрөө тэрлэсэн нийтлэлүүдээ өдрийн тэмдэглэлийн дундуур оруулсан нь номыг бүүр ч чимж өгчээ. Онцлон дурдвал “Найруулагч Р.Доржпаламын арга барилын онцлог”, “Б.Балжинням найруулагчийн тухай”, “Г.Доржсамбуугийн 60 насны ойд” гэх мэт. Энэ номд орсон уран бүтээлчид нь зөвхөн “Говийн зэрэглээ” киногоор тогтохгүй цаашдаа тайз, дэлгэцэнд хэрхэн яаж мөнхөрснийг нь үзэгчид судлаачид батална. Ийм болохоор зохиогчийн номдоо урласан киноны эдгээр хүмүүсийн тухай эх сурвалжууд нь хэлсэн ярьсан үг, өдөр цаг, газар нутагтайгаа хамт урлагийн түүхийн баримт болох нь эргэлзээгүй.
“Говийн зэрэглээ” кино бидэнд тун онцлог дурсамжтай. Сургууль соёл дүүргээд ажил амьдралын гараанд дөнгөж хөл тавиад удаагүй байсан наян оны тэр үеийнхэн бид дэлгэцийн гол баатрууд болох сургуулийн захирал хархүү, шууданч бүсгүй, ангийн байцаагч, тракторын жолоочоос авахуулаад техниктэй холбоотой бүх ажлыг хийдэг Арслан нартай нас ойролцоо болохоор бидний тухай л кино гэж тэр үед анх хүлээж авсан. Дээр нь киноны үйл явдал өрнөдөг тэр л говь нутагт бид төрж өсөцгөөсөн. Бид гээд байгаа хэсэг нөхөд нь жүжигчин Няндагийн Цэвээнравдангийн нэг ангийнхан. Даланзадгадын арван жилийг хамт төгсөгчид. Ийм болохоор энэ кино бидэнд бага насны минь гэгээн дурсамжийг үзэх тоолонд бас авчирдаг учиртай. Олон түмэн үзэгчдийн сэтгэлд хадагдан үлдсэн дүрийн нэг нь яах ч аргагүй ангийн байцаагч. Киногоо анх үзээд л бид ангийн нөхөр маань ийм гоё дүрийг ямар мундаг бүтээгээ вэ гээд л баярлаж хөөрцгөөж байсан.
Говийн хүмүүс нутаг усандаа илүү их хайртай. Цэвээнравдан ч ялгаагүй. Гэхдээ биднээс хамаагүй өөр хайрладаг байсныг нь бид хожуу ч гэсэн ухаарсан. Бүр жараад оны сүүлээр, дунд сургуульд байхдаа л сайран хацартай хоёр банди ихээ холын хачин гоё юм мөрөөддөгсөн. Хоёулаа л урлагийн хүмүүс болно гэнэ. Цэвээнээ кино жүжигчин, би болохоор зураач. Тэгээд том жүжигчин, зураач болчихсон хойноо хот газраас энэ их хөдөлгөөнөөс дайжна. Алс зайдуу говийнхоо мөрөөдлийн баян бүрдэнд хоёрхон гэрээрээ байшин бариад сууцгаана. Элсэн манхны хормойгоор зүлэг ногоорч дундуур нь горхи урсана. Цэцэг навч, жимс алагласан хачин үзэсгэлэнтэй газар, шувууд жиргээд л… гэцгээдэгсэн. Ленинградад сурч байхдаа зураач Репиний эдлэн музейг үзээд надад бичсэн захиандаа “Чиний дуртай Репин зураач өөрийнхөө гараар бүтээсэн “Рафаэлийн усан цөөрөм”-ийг нь үзлээ. Зураачдад зориулсан цөөрөм гэсэн үг. Эрэг дээр нь гоё анхилуун үнэртэй арц мод тарьжээ. Сайхан үнэр сэнгэнэх ч гэлээ манай Гурван Сайханы арц хамаагүй илүү дээ…” гэх жишээтэй.
Эх нутагтаа амь шигээ хайртай ангийн байцаагчтайгаа дөчин жилийн дараа уулзахад нүүр халуун. Аргаль, угалз бэлчдэг уул нуруу, хар сүүлт зээр сүрэглэн идээшилсэн зэрэглээт хөндий хоолойнууд өнөөдөр танигдахын аргагүй өөрчлөгджээ. Алт ухаж чулуу түүсэн хүмүүсийн гараар хөрс шороо нь сэндийлэгдсэн. Ангийн байцаагч хоёр дугуйтаа хантайрчихаад сүүдэрт нь сэрүүн цэнгэг агаараар цээж дүүрэн амьсгалан хэвтэж байсан тэр номин ногоон тал хаана байна вэ. Таана хүмүүл ханхлахын оронд хатуу хар чулуу урагшаа зөөсөн урт цуваанаас бургих улаан тоос, хүчит хөдөлгүүрээс манарах хорт утаанаас нь дотор муухайрч толгой эргэнэ. Сүүлийн үед харин чамтай адилхан сэтгэлтэй нутгийн хүмүүс гарч ирсээн. Мэдээж кино их нөлөөлсөн байж таарна. Гангийн халуунд усгүй цангаж, зуд турханд өвс ургамалгүй болсон аргаль, янгирт тэжээл тавьж өгсөөр байгаад тоо толгой нь овоо өссөнийг дуулаад баярлаж л суудаг. Говийн наран доор та нарын кинонд зургаа авахуулж байсан тэр намхан хөх уулсад аргаль, янгир нутагшдаг болсон. Энэ л нэг дуулгамаар гайгүй сонин.
Цэвээнравдан Василий Шукшины тухай надад их ярьдагсан. Тэр өөрөө ч түүнтэй адилхан. Унаган авьяастай, эгэл амьдралыг дэндүү сайн мэддэг, ярьдаг хэлдэг нь ижилхэн илэн далангүй түс тас. Тэртээ ная, ерээд онд л Цэвээнээ надад Шукшиний хэлсэн нэг үгийг нэг биш бүр хэд хэдэн удаа хэлсэн нь санаанаас гардаггүй. “Тэдэнд ухаан ч, үнэн ч алга. Тэгсэн мөртлөө эд нар бидний толгой дээр зайдалчихаад сууж байдаг. Яагаад энэ вэ, бидний арчаагүйгээс л болж байгаа юм. Тэгвэл энэ мунхаглалыг урлаг л сэхээрүүлэх учиртай” гэсэн үг. Яг өнөөгийн байдлыг оноод хэлчихсэн.
“Говийн зэрэглээ” уран зургийн галерейд ороод ирсэн юм шиг дүрслэл сайтай кино. Үзэхэд говийн байгалийн уран зураг л нүд баясгадаг. Тэгэхээр уран бүтээлчид нь зураачид гэсэн үг. Ганхуяг найруулагчийн энэ номыг уншихад ч ялгаагүй уран зураг үзэж байгаа юм шиг мэдрэмж төрлөө. Нэгэн дурсамж сөхье.
“…Би Даланзадгадын дунд сургуулийн наймдугаар ангид сурч байх үед ангийн нөхөр Цэвээнээ надад “Моно Лиза” уран зургийг янзын гоё танилцуулж билээ. Цэвээнээ ярьж байна. “-Өвгөн зураач Да Винчи чинь өөрөө энэ хүүхэнд хайртай байсан гэж байгаа шүү дээ. Лут өвгөн дөө… Ийм аугаа зураг зурчихсан. Бас энэ залуухан бүсгүйд дурлачихсан. Өвгөн эхэлж Лизаг хайрласан гэж чи бодож байна уу? Үгүй. Лиза хатагтай л өвгөн зураачийн авьяас ухааныг нь шүтэн бишрээд түүнд сэтгэл алдарснаас зайлахгүй. Би бүр тэгж бодоод байгаа юм…” гэж ирээд л цааш нь урсгаж өгнө. Цэвээнээгийн энэ таамаглал миний санаанаас одоо ч гаралгүй олон жил өнгөрчээ. Дунд сургуулиа төгсөөд хэдэн жил болсны хойно Цэвээнээ хоёр дахь удаагаа надад Моно Лизаг урьдынхаасаа бүр гүнзгий таниулж өгөв. Энэ үед манай хүн дэлхийн уран зургийн тансаг дээжис хадгалагдсан Оросын Их Петерийн хотод сурч байсан нь түүний нүдийг бүр ч илүү нээж өгсөн бизээ. “-Чи энэ зургийг харахдаа битгий нэг их том юм бодоод бай. Зүгээр л Моно Лизагийн оронд чи өөрөө дотроо бусдаас илүү хайрлаж дурлаж явдаг нэг эмэгтэй хүнийг байна гэж дүрслэн бодоод л хар. Тэгэхээр бүх юм ойлгомжтой. Лиза бүсгүй чамтай харцаараа л яриад эхэлнэ. Чи өөрийнхөө дурласан бүсгүйгээс юу эсийг сонсмоор байна, тэр бүхнийг чинь Лиза чамд хэлж өгнө. Өөр хэнд ч дэлгээгүй, зөвхөн чамд л нээсэн сэтгэлийн нууц нь хөвөрч гарна даа. Дурласан бүсгүй чинь чамд хайраа илчилж байгаа нь энэ. Миний Моно Лиза надад юу ярьдаг гэж санана. Тэр бүхэн нь харин зөвхөн миний зүрх сэтгэлд л үлдэг. Энэ чинь л жинхэнэ Моно Лизагийн инээмсэглэлийн нууц шүү дээ. Нууц, нууц л гээд байсан, тэр чинь Моно Лизагийнх биш миний нууц… Хүмүүс, үзэгчид үүнийг л ойлгох хэрэгтэй. Хүн бүр өөрийнхөө энэ нууцыг тайлж чадвал Моно Лизагийн нууцыг өөртөө нээнэ гэсэн үг. Гаргалгаа нь ердөө л энэ!”. Ингэж хэлээд Цэвээнээгийн нүд нь гялалзан сэтгэлийн хөдөлгөөнөө дарж чадалгүй босон харайдагсан. Ай юутай гайхамшиг! Моно Лизагийн далд инээмсэглэлийн нууцыг “тайлсан” анд минь! Намайг гэгээрүүлж, гоо сайхны орчлонд нэвтрэх нүдийг минь нээхэд чиний надад хүргэсэн ач тусыг хэмжихийн аргагүй ээ…” Энэхүү дурсамжийг “Пикассо ирлээ” номноосоо эш татав.
“Говийн зэрэглээ” киног дахин дахин үзээд уйддаггүй. Үзэх бүрдээ л сэтгэл хөдөлдөг. Киноны түүхэн ойд зориулан ном бүтээсэн зохиогч нь миний Гандий гавьяат анд минь юм. Найруулагч Н.Ганхуягийг бид нөхөд нь ингэж дууддаг. “Говийн зэрэглээ” кино гарснаас л эхлэн бид нөхөрлөсөөр явна. Цэвээнээ л бид хоёрыг анх уулзуулсан. Үзэгч уншигчид минь, дэлгэцийн ар дахь бүхэл бүтэн нууцлаг ертөнцийн үүдийг анд нөхөр минь та бүхэнд дэлгэж байна. Говийн зэрэглээн хөшгийг сэмээрхэн сөхөн орцгооно уу!
Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Өвгөнхүүгийн Рагчаасүрэн. Бурхантын хөндийн Дархан хот. Хулгана жилийн хаврын адаг цагаан луу сарын хулгана өдөр
