О.Очиржав: Депутатуудын олонх нь “нэгдлийн дарга” нар гэж гоочлуулдаг ч мэтгэлцээний явцад цаг үеэ, хаашаа явахаа зөв төсөөлөх болсноор Үндсэн хуулийг баталсан
Би цаг үеийнхээ бүтээгдэхүүн байлаа. Өөрчлөн байгуулалтын нөлөөнд тухайн нийгэмд шүүмжлэлтэй хандах болж, улмаар ардчиллын төлөө бусад нөхдийнхөө эгнээнд орсон юм. Улс орон маань улс төрийн тогтолцооны хувьд ардчилалгүй, коммунист намын дарангуйлалд орсон, эдийн засгийн хувьд хөгжлөөр буурай, бие даан хөгжих чадваргүй, иргэд эрх чөлөөгүй байгааг өөрчлөх үзэл бодолдоо хөтлөгдсөн хэрэг.
1990 оны 2 дугаар сарын 18-нд МоАХ-ны анхдугаар их хурал, 4 дүгээр сарын 8-9-нд МоАН-ын анхдугаар их хуралд оролцож МоАХ-ны Ерөнхий зохицуулах зөвлөлийн гишүүн, МоАН-ын Улс төрийн зөвлөлдөх төвийн гишүүн болсон билээ.
Улс төрийн үйл ажиллагаанд ийнхүү оролцож явахдаа анхны ардчилсан сонгуульд оролцон, анхны ардчилсан парламентын гишүүн болж, анхны ардчилсан Үндсэн хууль батлалцсан.
Анхны ардчилсан сонгууль. 1990 онд улс төрийн яриа хэлэлцээний үр дүнд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулийг явуулсан билээ. АИХ-ын сонгуульд улс төрийн намуудаас гадна төрийн болон төрийн бус байгууллага нэр дэвшүүлэх эрхтэй байлаа. Сонгуулийн 430 тойрогт 2413 хүн нэр дэвшиж байлаа шүү дээ.
1990 оны 6 дугаар сарын 12-нд Гадаад явдлын яамны нийт ажилтны хурал болж АИХ-ын сонгуулийн 1 дүгээр тойрогт намайг нэр дэвшүүлэв. Гэсэн ч энэ тойрогт “хотынхон” голдуу нэр дэвшсэн тул “эмээн” Дорнод аймагт нутагтаа очиж Эрээн хорооны 187 дугаар тойрогт нэр дэвшин 51.4 хувийн саналаар АИХ-ын депутатаар сонгогдсон юм. Эрээнийхэн маань ардчиллыг ийнхүү анхнаас нь дэмжиж ирсэнд одоо ч талархаж явдаг.
1990 оны 9 дүгээр сарын 3-нд 12 дахь удаагийн сонгуулийн АИХ-ын анхдугаар чуулган эхэлж, Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч, Дэд ерөнхийлөгчийг сонгон, УБХ-ыг бүрдүүлэн, Ерөнхий сайд, Дээд шүүхийн дарга, Ерөнхий прокурорыг томилсон юм.
Миний бие депутатын хувьд Улсын аюулгүй байдлыг хамгаалах ерөнхий газрын ажлыг шалгах АИХ-ын түр комисст орж ажилласан, уг байгууллага МоАХ-г 1989 оны 12 дугаар сараас 1990 оны 2 дугаар сарын 21-нийг хүртэл тагнасан, гэхдээ бүх материалаа устгасан юм билээ. Мөн Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх асуудал боловсруулах АИХ-ын комисст ч ажилласан.
Анхны ардчилсан парламент. Би МоАН-аас нэр дэвшүүлснээр АИХ-ын депутатуудын 97.2 хувийн саналаар УБХ-ын гишүүнээр сонгогдсон. 1990 оны 9 дүгээр сарын 13-нд УБХ-ын гишүүд “Алд бие мину алжааваас алжаатугай, ахуй төр мину бүү алдартугай. Бүтэн бие мину алжааваас алжаатугай”, хэмээн андгай өргөснөөр УБХ ажлаа эхэлсэн билээ. УБХ Монгол Улсын түүхэн дахь анхны ардчилсан парламент болсон юм. Урьд нь нам, засаг гэж байсан бол УБХ байгуулагдсанаар төр гэж бий болсон юм. УБХ хоёр жил хүрэхгүй шахуу хугацаанд их зүйлийг амжуулсан гэж боддог. Нийгмийг ардчилж, чөлөөт зах зээлийн тогтолцоонд шилжүүлэх түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Үүний эрх зүйн үндсийг ч бүрдүүлсэн, зохион байгуулалтын болон бусад холбогдох арга хэмжээг ч авсан. УБХ-ын чуулган бараг өдөр бүр, шөнө дөл болтол хуралдаж байж энэ бүгдийг амжуулсан. Чуулганы хажуугаар Байнгын хорооны болон гишүүнийхээ ажлаа ч амжуулж байв.
Тэр үед УБХ-ын гишүүдийн дунд бизнесийн ашиг сонирхлын зөрчил, хувийн атаа жөтөө байсангүй. Үзэл бодлоо өрсөлдүүлэн санаа бодлоо уралдуулдаг байв. Улс төрийн ширүүн мэтгэлцээн олонтаа гарч байсан ч зохицуулж чадаж байсан юм. Одоо санахад УБХ-ын дэд дарга К.Зардыхан 1990 оны 10 дугаар сарын 30-нд Октябрийн баярыг ажлын өдөр болгох асуудлыг хэлэлцэхэд, 1991 оны 1 дүгээр сарын 25-нд Улс төрийн намуудын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг хэлэлцэхэд, 4 дүгээр сарын 12-нд Засгийн газрын үйл ажиллагааны тухай Ерөнхий сайдын сонсголын тухай хэлэлцэхэд, 8 дугаар сарын 28-нд намын гишүүний харьяаллын асуудлыг хэлэлцэхэд тус тус “тэвчээр алдаж” огцрохоо мэдэгдэн явж байсан ч эргээд ирдэг байсан юм.
Би С.Баярын даргалсан Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд орж, УБХ-ын тухай хууль, Ерөнхийлөгчийн тухай хууль, Зорчих, цагаачлах тухай хууль, Үйлдвэрчний эвлэлийн тухай хууль, Сонгуулийн хууль, Үндсэн хуулийн цэдийн тухай хуулийн төслүүд дээр ажиллаж, Ардын хянан шалгах хороог татан буулгахад оролцсон юм байна.
УБХ-ын гишүүний хувьд 1991 оны 02 дугаар сарын 1-11-нд Дорнод аймагт ажилласан, 04 дүгээр сард УИХ-ын дарга улсын хилийн байдалтай танилцахаар Увс, Хөвсгөл аймагт явахад нь дагалдсан, 9 дүгээр сард Баян-Өлгий аймагт хууль хэрэгжүүлэх талаар хийж буй ажилтай нь танилцахаар Д.Лүндээжанцан, Л.Цог-Очир нартай хамт ажилласан, 1992 оны 6 дугаар сарын 20-27-нд УБХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Н.Ганбаяр тэргүүтэй төлөөлөгчид Буриадад айлчлахад оролдсон доо. Бас Монгол-АНУ-ын парламентын бүлгийн дарга байлаа, тэгэхэд УБХ-ын гишүүдийн бараг надаас бусад нь цөмөөрөө АНУ-д явсан юмдаг. Чи Гадаад яамны хүн тул АНУ-д очих боломж чамд олдоно, би нэг яваад ирье гэцгээдэг байв, тэгсэн одоог хүртэл тэр боломж нь олдоогүй л байна.
Анхны ардчилсан Үндсэн хууль. Би олон улсын хуульчийн хувьд Үндсэн хуулийн төслийг МоАН болон УБХ-аар хэлэлцэхэд, УИХ-аар хэлэлцэж батлахад идэвхтэй оролцсон гэж боддог.
Үндсэн хуулийн төслийн талаар МоАН-аас баримтлах чиг баримтлалыг боловсруулан 1991 оны 6 дугаар сарын 1,2-нд болсон МоАН-ын Улс төрийн бүрэн зөвлөлдөх төвийн хурлаар хэлэлцүүлж, Монгол Улс нь парламентын бүгд найрамдах улс байх чиглэлийг гаргуулсан билээ. Төслийг УБХ-аар хэлэлцэхэд энэ л чиглэлийг баримталсан.
УИХ-ын хоёрдугаар чуулган 1991 оны 11 дүгээр сарын 11-нд эхлэн Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцэж, 1992 оны 1 дүгээр сарын 13-нд баталсан. Үндсэн хуулийн төслийг олон ч хоног хэлэлцэж байж баталсан даа, энэ нь ч аргагүй байсан. Хэд хэдэн зүйл дээр ширүүн мэтгэлцээн өрнөснөөс тохиролцох гэж цаг их авч байлаа. “Ардын эрх” сонины сэтгүүлч Ө.Энхтүвшин (одоо УИХ-ын гишүүн) Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг “0.5 зүйл/цагийн хурдтай явж байна” гэж бичиж байсан юм.
Гэсэн ч сайн бүтээл гарч, Монголын ард түмэн түүхэндээ анх удаа ардчилсан Үндсэн хуультай болсон юм. Ард түмний төлөөлөл болсон депутатуудын олонх нь “нэгдлийн дарга” нар гэж гоочлуулдаг ч мэтгэлцээний явцад цаг үеэ болон хаашаа явахаа зөв төсөөлөх болсноор Үндсэн хуулийг баталсан гэж боддог.
Үндсэн хуулийн хамгийн гол ач холбогдол гэвэл миний үзэж буйгаар Монголд хүний эрхийг эрхэмлэн дээдэлдэг болсон явдал юм. Үүнийг дагаад хүний эрхийг зөрчих ёсгүй ардчилсан төрийн тогтолцоотой боллоо. Төр ямар ч тохиолдолд хүний амьд явах эрх, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх эрх чөлөөг зөрчих, түүнчлэн эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандах ёсгүй. Харамсалтай нь эрүү шүүлт тулгадаг, хүнлэг бусаар ханддаг явдал гарсаар л байна.
Хүний эрхийг зөрчих ёсгүй төрийн тогтолцоо өөрөө ардчилсан байх ёстой. Юуны өмнө ард түмнээсээ сонгогддог байна, ард түмнээсээ сонгогдоогүй хүнийг гүйцэтгэх засаглалын гишүүн болгоно гэсэн яриа гарч байх юм. Төр нь тогтолцооны хувьд хүний эрхийг зөрчихгүйгээр эрх мэдлээ хуваарилан бие биедээ хяналт тавьдаг болж байна. Гэхдээ бас л болоогүй байна гэж хэлэх гэж байна. Төрийн эрх мэдлийг хуваарилсан гэж манай хуульчид үзэж байгаа ч “УИХ бол төрийн эрх барих дээд байгууллага” хэмээн Үндсэн хуульд заасан нь хууль тогтоох засаглалыг илүү давуу байдалтай болгожээ.
Цаашид гүйцэтгэх засаглалыг бэхжүүлэх, хувь хүнийг шүүхээс бус хүний эрхийг зөрчөөд байгаа төрийн байгууллагуудыг шүүх эрх мэдэлгүй шүүх засаглалыг төгөлдөржүүлэх шаардлагатай байна. Төрийн байгууллагуудыг шүүх ёстой Үндсэн хуулиин цэц нь үнэндээ шүүх засаглалыг төлөөлж чадахгүй байгаа.
Манай Үндсэн хууль бол тухайн үеийн улс төрийн агуу их компромисс бөгөөд шилжилтийн үеийг амжилттай авч гарч үр дүнгээ өгсөн гэж үзэж байна.
Анкара хот, 2011 оны 12 дугаар сарын 7-ны өдөр.
